وضعيت فرهنگي قبل ازاسلام

 هر چند ازدوره ي قبل از اسلام آثارمكتوبي دردست نيست كه بتوانيم بدان منابع اشاره نماييم ، ولي  ازعصراشكانيان ،  ساسانيان ، خواف و زوزن ازولايات مهم نيشابور ، ابر شهر و اينكه  از شهر هاي مهم خراسان بزرگ بوده ترديدي نيست . وجود آتشكده هايي كه در اين منطقه ياقوت حموي بدان اشاره كرده خرگرد ، زوزن ، سيجاوند و سنگان است كه مركز زرتشتيان بوده است  .

     عبور يك شاخه ازجاده ابريشم كه ازطريق هرات وارد ايران شده و وصل راه زوزن به گرگان و نيز تپّه سياه زوزن و تپّه بياس آباد كه به نظر باستان شناسان از هزاره ي قبل از ميـلاد مسيح است ، همه نشا نه اي از عظمت فرهنـــگي اين حوزه قبل از اســـلام مي باشد .
اسفزاري ، صاحب روضات الجنّات في اوصاف مدينه الهرات درقـــرن نهم (ه .ق) خواف را چنين توصيف كرده است : « خاك پاك آن هميشه منشأسلاطين عاليقدر ، محل علما ، مشايخ ، اعاظم و وزرا و اكابر ملوك و امرا بوده است گويي آئين فصاحت و بلا غت از آن موضع شريف انتشار يافته است ». منابع معتبر تاريخي حكايت مي كنند كه سرزمين رجال خيز و ادب پرور خواف با اينكه اوضاع جغرافيايي . سياسي آن درپيشرفت فرهنگي اش نقش مؤثري داشته ، باز هم در دامان خود رجال علمي ، سياسي ، ومذهبي و نظامي خدمت گزاري براي اسلام و ايران پرورش داده است .
      پرواضح است كه رشدشخصيّت ها و رجال بستگي مستقيم به پيشرفت آموزش و پرورش هر منطقه دارد . زيرا در اين بعد زماني اگر فقط به افراد نامدار خواف توجّه شود در مي يابيم كه از فرهنگ بسيار غني برخوردار بوده اند طوري كه اغلب مورّخين در قديم زوزن را به واسطه ي علما ، بصره ي كوچك ناميده اند و علي بن حسن باخرزي در قرن پنجم گويد : « زوزن به آسيابي مي ماند كه بر مدار دانش مي چرخد » . جاي ترديد باقي نمي ماند كه زماني خواف در دوران طلايي فرهنگ به سر مي برده كه حتي كشورهاي ديگرجهان از وجود دانشمندان آن بهره ها برده اند .
     علماي اين منطقه در بغداد ، شامات ، بخارا ، سمرقند و ساير ولايات مثل نظاميّه ي نيشابور و هرات به تدريس مشغول بوده اند . در ولايات ماوراءالنهر ، طوس ، كرمان و بلاد ديگربه سمت  قاضي القضــّاتي و در دربار غزنويان ، سلاجقه ، خوارزمشاهيان و تيموريان به امارت و وزارت مشغول بوده اند .
       در قرون دهم و يازدهم (ه .ق  ) برخي از دانشمندان مثل عبدالرّزاق خوافي صاحب بهارستان سخن و مآثرالامرا در كشور هندوستان و دربار هند خدمات فرهنگي نموده و تأليفاتي نيز دارند .اهميّت علمي و فرهنگي و سياسي خواف ، از آنجا پيداست كه در قرن پنجم (ه .ق) خواجه نظام الملك طوسي وزير ملكشاه در خرگرد خواف نظاميّه اي درحكم دانشگاه امروزي تأسيس كرد و بعد از غياث الدّين پير احمد خوافي  وزير شاهرخ تيموري مدرسه ي غياثيّه را در آنجا بنا نهاد. اين امور دليلي بر آن است كه خواف در رديف شهر هاي بزرگ همچون مرو ، هرات ، بغداد و نيشابور بوده است . ولي بعد از سقوط تيموريان و ظهور صفويّه و كم توجّهي سلاطين به تدريج موقعيّت علمي ، سياسي و فرهنگي  خود را از دست داد  . اگر مي بينيم در بعضي از دوره ها فرهنگ منطقه رشد نكرده و دچار عقب ماندگي شده است به خاطر عواملي چند از جمله عوامل طبيعي و جوّي ، هم مرز بودن با كشور افغانستان و تضاد مذهبي  و بوده است .